Catro eran os homes que se procuraban na terra de Bértoa (Carballo) en setembro de 2023. Oitenta sete anos sen Juan Boedo, Francisco Miguel e os Pinilla –pai e fillo–. En setembro de 1936 foron vítimas dunha desaparición forzosa, iso que na altura chamaban eufemisticamente “dar o paseo”. As entidades que hoxe en día tratan a memoria histórica, nomeadamente a Asociación pola Recuperación da Memoria Histórica (ARMH) avogan con contundencia por abandonar ese termo. Desapareceron das súas casas, dos seus traballos, das súas familias. Das súas vidas. Desaparición forzada que comporta toda a dor física e emocional que nos podemos imaxinar. Non sempre fai falla imaxinar, ás veces temos documentación abonda que nos narra ese sufrimento. Tal é o caso desta fosa de Bértoa, da que Syra Alonso deixa unha das narracións máis impactantes da literatura memorialística contemporánea. O relato da muller do pintor Francisco Miguel foi clave para manter un mínimo de fío de vida sobre este episodio do Terror na Galiza baixo a bota de Franco.
A ARMH recolle testemuñas como a que Syra deixara hai máis de setenta anos e consegue co seu equipo técnico –e non poucos atrancos– abrir un burato na terra de Bértoa un martes solleiro ás 10 da mañá. O penúltimo día de verán do ano 2023. O cemiterio foi escenario de non poucas bágoas, da xente que quería recuperar e da xente que se opoñía. As razóns da oposición semellan máis variadas do que realmente son. O pobo galego e como se relaciona coa morte era a principal, pero sabémola aproveitada por quen quere fomentar argumentos dos que non imos facernos altofalantes. Comprobamos con inquedanza que aquela terra é complexa. Sabiamos polas palabras de Syra que a veciñanza de Bértoa guiada polo señor Narciso Coello de Portugal, párroco de Bértoa, dera un tratamento digno a eses catro homes que apareceran asasinados na Costa da Pala. Dentro desa dignidade contemplouse o soterramento no interior do cemiterio, iso si, sen posibilidade de identificación baixo ameaza fascista. Aínda así a memoria da xente non se tomba facilmente. Foi precisamente o feito de estar dentro do cemiterio o que complicou duramente o labor, tanto no emocional como no técnico.
Dous días de xornada, de sol a sol. O arqueólogo que dirixe este equipo internacional anuncia ao final da tarde do mércores que se esgotan as posibilidades. Saímos de Bértoa con bágoas agoniantes e unha frustrante sensación de que os nomes e as voces seguirán silenciadas. Son días de sol que fai picar a pel, de choiva que enlama a escavación, días de cambio de solsticio. Xoves, comeza o outono. Ao mediodía a precisión dos cálculos do equipo formado pola ARMH e dous operarios do Concello de Carballo dan cun proxectil. Saben que eses seis milímetros de metal que acaba con vidas é a proba definitiva de que están alí. “Sí, me encontraron” volven as bágoas que neste caso teñen moito de catarse individual e colectiva. Sandando feridas sociais.
Catro días foron necesarios para atopar catro homes. O venres xa non quedaba ningunha dúbida. Una terra chea de balas. Oito balas, cinco nun mesmo corpo. Cada bala que saía desa terra bergantiñá doía en todos os ánimos que alí estaban. Moitas daquelas reticencias do principio foron converténdose en renuncias á oposición inxusta. Descendentes daquela veciñanza que tratou de darlle unha mínima dignidade a Juan, Francisco Miguel e Pedro pai e fillo achegábanse a preguntar e a responder. A preguntar cantos fillos tiveran o pintor Francisco Miguel e Syra –tres– e como fixera ela para sacalos do país até México. Preguntaban se os Pinilla tiñan aínda descendentes –foi unha familia masacrada, aínda quedan membros nas cunetas–, preguntaban cal era a profesión de Juan Boedo –Boedo era traballador da fábrica de gas da Coruña, tivemos a inmensa sorte de contar cada un deses catro días coa presenza do seu sobriño–. E é que a xente tamén estaba alí para falar, para contar o que sabía. Compartían esa memoria nunca tombada, propia ou herdada, como ese fillo dunha nai que con sete anos depositaba flores sobre unha terra sen nomes da parroquia de Bértoa.
Carmela Galego
